“Hizkuntza ez da sexista, erabilera da sexista”

‘Euskalgintza eta feminismoa eskutik helduta’ zikloaren baitan, Amelia Barquin izan genuen solaskide ‘Euskara eta generoa’ gaiaz jarduteko. Hona Ameliak esandakoa:

Ameliak aipatu du askotan esan izan dela euskara ez dela sexista, izan ere, generorik ez izateak hori pentsatzera eraman gaituelako. Baina Ameliak dio hizkuntzak, berez, ez direla sexistak, hizkuntzen erabilerak direla sexistak. Adibidez, gaztelania sexista dela esan izan da “los niños de la clase” esaten denean, pentsa daitekeelako mutilak bakarrik direla, eta euskaran, ordea, ez dela horrelakorik gertatzen, ez dagoelako genero maskulinorik.

Ameliaren esanetan, sexismoarekin emakumeak gutxietsi egiten dira. Adibidez, hego haizeari andraize edo emakume haize edo ero haize… deitu izan zaio.

Androzentrismoarekin gizonak ardatz izatea lortzen dela dio, eta adibidez, talde batean emakumeak eta gizonak egon arren, gizon hitza aipatuko dela horiek izendatzeko eta abar. Erakutsi digu gizonaren garrantzia ederki erakusten duen aipu bat: “El pueblo entero se marchó, dejándonos solos con las mujeres y los niños en las casas abandonadas”: gizonak joan ziren eta “el pueblo entero” zela diote, “solos con las mujeres y los niños” esatean, haiekin ez zeudela seguru adierazten da, eta “ las casas abandonadas” diotenean, gizonek utzitako etxeak esan nahi da.

Baina generoa duten hizkuntzak sexistagoak dira? Bere ustetan, ez, arestian esan duen moduan, erabilerak dira sexistak, bada, gizartearen isla dira. Ameliak dio askotan erabili ditugula ‘ijito’ edo ‘neska’ hitzak irain moduan. Hizkuntzak, baina, ez gaituela behartzen erabilera horiek egitera, bere ustetan, erabilerak ezagutzak eta usteak egituratzen dituzte.

Nahiz eta gaur egun umeek telebistan zer edo zer ikas dezaketen, hitanoa galera prozesuan dagoela dio Ameliak. Adibidez, Erronkarin gizonezko baten adierazpen batzuetan ikusi da hitanoa erabili duela marka femeninoarekin.

Alabaina, generoaren arabera marka ezberdina badauka ere, maskulinoa gailendu da femeninoaren gainetik. Zenbaitek kanta zaharretan eta horrelakoetan aldaketak egin dituztela dio.

Hiztegian ‘gizon’ hitza begiratzen badugu, oro har, gizonak eta emakumeak izendatzeko dela aipatzen dela esan du, baina gomendatzen dela hitz hori maskulinoa aipatzeko erabiltzea, halere, hasi omen gara ¡’harrapazank’ edota ‘wazemank’ bezalakoak ikusten.

Elizaren eragina ere izan dela diosku, eta hileta batean, adibidez, apaizak ‘hermana’ esateko, ‘arreba’ esango duela seguruenik.

Ameliaren esanetan esaera zahar eta kantetan ikus dezakegu nolakoa izan den gure gizartea, hau da, askotan ikusten dela ‘gizona’ erabili dela gizarte osoa aipatzerako orduan. Adibidez, Xabier Leteren Izarren Hautsa kantan ere garbi ikusten dela hori.

Eztabaida handiak daudela bi termino hauen artean, nola esan beharko genuke ‘gizartea’ ala ‘jendartea’? ‘Giz’ erroa hitz espezifikoetan erabiltzen bada, nola erabili orokor gisa? Berak dio hori erabiltzearen aurka daudenen argudioa dela erabil daitekeela ‘gizaki’ hitzaren ordez ‘jende’; ‘gizarte’ hitzaren ordez ‘jendarte’; ‘giza’ hitzaren ordez ‘humano’ (ez dakigu adibide onak diren). Beste batzuk ‘giz’ horren alde daudela eta esaten dutela ez direla filologoak eta hitz batzuek euren bidea egiten dutela.

Aipatu du ‘erdara’ hitzaren jatorria ‘erdi+era’ dela ere esan izan dela, baina horrekin ez al dugu gutxiesten beste hizkuntza?

Ameliak dio badirela generoa duten izenak: pertsonak, animaliak, senidetasuna… izendatzeko. Gaineratu du euskaraz lau hitz daudela auzo-hizkuntzetan bi dauden tokian: ‘anaia/neba’, ‘arreba/ahizpa’. Plurala biekin egin behar dela eta batzuetan maskulinoa erabiltzen dugula: “Zenbat seme?” Eta hori ez dagoela ondo, ze euskaraz ez dago maskulino orokorrik. Beraz, euskaraz ere irristatzen gara maskulinorantz: “Guztiok anaiak gera”, abestian ikusten dela, eta “maisu-lana” egin du…, ezin baita orokortu maskulinoa. Zergatik aitona-amonak, aita-amak, seme-alabak…? Silaba gutxiago daukan hitza aurrean jartzen dela esan liteke, baina silaba kopuru berdinen kasuan, beti emakumearena atzean joaten dela.

Ameliak dio bere unibertsitatean Agur jaunak kantatzen dela urtero, eta halako batean letra aldatu bazuten ere, “Agur jaunak eta andreak” ez omen da ezer gertatu, eta lehengoa kantatzen jarraitzen dutela batzuek.

Euskaraz posible omen da identitate mota “ageneroa” jasotzea: zuri berdin zaizu ni emakumea ala gizona naizen, ni pertsona naiz, eta euskarak aukera ematen du horretarako. Ameliak dio batzuk ez daudela ados gizon/emakume binarismo horrekin: mutil deituak, neska deituak…

 

Simetria lexikoan

Euskaraz ez daudela asko dio, baina aipatu dizkigu batzuk: ‘agure/atso’ (gutxiespenezko zentzua); ‘zakila/alua’ (iraina); ‘potroak’ izatea = barrabilak izatea.

Beste asimetria batzuk: ‘maisu-lana’, edo maisutasunez, baina ‘maistra-lana’?; ‘jaun eta jabe’; ‘txapela, txapelketa…’; ‘andereño’ hitzaren jatorriaz ere berba egin da.

‘Ama-hizkuntza’ salbuespen moduan har genezake, edo dena aldatzen dugu, edo besteak bezala geratuko da hori ere fosilizatuta.

“Gizon portatu” esaerak ere badauka berea, gizonari adjektibo onak ezartzen zaizkio, emakumeei, berriz, irain edo min egitekoak.

‘Alkatea –sa’: Zubereraz ‘alkatesa, aktoresa, jainkosa…’, baina gaur egun, azpimarratu nahi badugu generoa, lehenetsita dago beste hau: ‘emakume aktorea, emakume zuzendaria…’

Erdaratik hartzen ditugu maileguak: ‘tipa, dekana, notaria…’ Aldiz, lanbide asko atzizki maskulinoarekin hartu dira gaztelaniatik, adibidez ‘filologoa’ eta ez ‘filologolaria…’

Zalantzaren aurrean, gizakia maskulinoa da.

 

Generorik gabeko izenak

Izen batzuk entzutean ezin dugu pertsona irudikatu generorik gabe: erizaina, urpekaria, telefonista, abeltzaina…: “Gizonezko zuzendariek gehiago irabazten dute emakume zuzendariek baino”.

Euskarak aukera ederra dauka hitzak ez digunean generoa erakusten, nahi badugu esaten dugu ala ez.

 

Jauzi semantikoa

“Etorri hona polit hori!”; “etorri hona gorila!”. Atsotitzak ez dira oso egokiak emakumeekiko.

 

Inbertsioaren araua

Zalantza baldin badugu, probatu eta ea ondo geratzen den. Irudiekin ere egin proba.

 

Eguneroko esapideak

Putak: “Putada bat da!”; “putakumea!; ‘puteatu’.

Ipurdia: “Prakak jaitsi genituen azkenean”.

“Marikoiak”.

Alua: “Potorro bat”; koñazo bat…”

 

Beste kulturak: “Ijito batzuk dira”; “txinatarren lana da”.

Ameliak honakoa adierazi digu berriro ere, hizkuntzak ez gaitu behartzen erabilera ez egokia egitera, gure aukera da horiek modu egokian erabiltzea.